Darke u svojoj monumentalnoj novoj knjizi Islamesque (2024.) tvrdi da su u ranosrednjovjekovnoj Evropi svijetom građevinskog i dekorativnog zanata “dominirali muslimani”.

U Walesu u XII vijeku vitez koji se vraćao iz krstaških ratova vratio se kući u pratnji palestinskog zidara. Lokalno stanovništvo naziva ga Lalys, što je pogrešan izgovor od “al-Aziz”, a zaslužan je za izgradnju brojnih manastira, zamkova i crkava, uključujući opatiju Neath u južnom Walesu, danas najimpresivniju monašku ruševinu u zemlji.

Ranije, u jedanaestom vijeku, drugi palestinski zidar, poznat kao “Ulmar”, pomogao je u izgradnji veličanstvenog zapadnog zida u Castle Acre Priory u južnoj Engleskoj, Norfolku.

Ovi slučajevi ljudi sa Levanta koji pomažu u izgradnji spomenika koji su postali sastavni dio britanske arhitektonske baštine nisu izuzeci, smatra autorka Diana Darke.

Ona u svojoj monumentalnoj novoj knjizi Islamesque (2024.) tvrdi da su u ranosrednjovjekovnoj Evropi svijetom građevinskog i dekorativnog zanata “dominirali muslimani”.

Tvrdnja bi mogla zvučati apsurdno i nevjerojatno s obzirom na tekuće ocrnjivanje muslimana u Evropi kao vanzemaljskog implantata, ali ona daje dobar argument.

Darkeova ranija knjiga Stealing from the Saracens (2020) otkrila je da su mnoga evropska arhitektonska remek-djela bila pod jakim utjecajem islamske arhitekture, u kojoj se “islamski” odnosi na “kulturu zemalja kojima upravljaju muslimanski vladari”.

Njeno novo djelo je još eksplozivnije u svojim tvrdnjama.

Darke daje forenzičke detalje kako bi dokazala da je srednjovjekovni arhitektonski stil poznat kao romanika imao islamsku inspiraciju.

Ona pokazuje da su mnoga romanička remek-djela širom kontinenta zapravo izgradili Arapi i muslimani.

Zanimljivo je da arhitektonski zapisi ukazuju na postojanje muslimanskih zajednica širom srednjovjekovne Evrope.

Ove zajednice su „uspješne, njihove vještine su bile veoma tražene, bili su dobro plaćeni i poštovani članovi društva“.

Darke je eksplicitna o značaju svog rada i njegovoj relevantnosti za savremenu politiku.

„U današnjem svijetu suženih horizonata i uskih nacionalizama“, piše ona, „važnije je razumjeti koliko su svjetske kulture blisko isprepletene“.

Ovo je posebno slučaj s obzirom na „podvodne struje islamofobije koje su previše rasprostranjene širom Evrope“, tvrdi ona.

Svakako, ova stranica islamske povijetsi bila bi izvor nelagode za evropsku krajnju desnicu, čije političke stranke, tvrdi Darke, moraju shvatiti da je “sama njihova civilizacija izgrađena na superiornoj vještini imigranata”.

Priliv arapskih zanatlija

Romanika, izuzetno važan arhitektonski stil koji je utro put gotici, pojavio se između 1000. i 1250. godine u više evropskih zemalja.

Karakteriziran je inovativnim tehnikama svodova, ukrasnim okvirima, slijepim arkadama i skulpturama fantastičnih zvijeri, bio je to „prvi panevropski arhitektonski stil od carske rimske arhitekture“.

Izraz romanika znači “na način Rimljana”, ali Darke tvrdi da bi romanski jezik bolje mogao biti shvaćen kao “islamski”.

Njena teza je uvjerljiva, u očima ove autorice.

Očigledno je da je promjena potrebna i Islamesque bi mogla biti knjiga koja će je ostvariti.

Kako je kršćanska Evropa postajala bogatija, a crkva i plemstvo imali više novca za skupe građevinske projekte, došlo je do priliva visokokvalifikovanih arapskih zanatlija, umjetnika, kipara i majstora graditelja na kontinent.

Oni su jednostavno bili najbolji u poslu i prilično spremni da rade za hrišćanske majstore.

Poznato je da se Sicilija, kojom su stoljećima vladali arapski muslimani, a potom i Normani, može pohvaliti izvanrednim naslijeđem srednjovjekovne arapsko-normanske arhitekture.

Darke, međutim, objašnjava da je Sicilija bila i “odskočna daska, koja je omogućila ovim talentovanim muslimanskim zanatlijama da uđu u Evropu i rade na projektima visokog nivoa”.

Islamski je utjecaj posvuda u kontinentalnoj Italiji. Krivi toranj u Pizi (1173) sa svojom intrinzičnom geometrijom, stupovima i ukrasima, koji „nose obilježja tipične elegantne islamske estetike“, znak arapskog uticaja.

Zatim je tu bila Španija, gdje je dobro poznata antimuslimanska Rekonkvista i inkvizicija.

Manje shvaćeno je da je postojao izuzetan stepen koegzistencije u mnogim regijama, posebno u Aragonu, Navari i Valensiji.

Tamošnji muslimani su često bili povlašteni i prestižni građani, i smatrani su „legitimnom i trajnom karakteristikom“ društva.

Utjecaj na zapadu Evrope

Najintrigantnija poglavlja knjige su ona koja se bave Njemačkom, Francuskom i Britanskim ostrvom, gde se uticaj islamske arhitekture najmanje razumije.

U svakoj zemlji Darke istražuje bezbroj studija slučaja. Na primjer, jedan od četiri preživjela srednjovjekovna oslikana drvena stropa u Evropi nalazi se u crkvi Svetog Mihaela u Hildesheimu, u sjevernoj Njemačkoj.

Mnoge karakteristike su očigledno islamske inspiracije.

U Francuskoj je engleski kralj Richard Lavljeg Srca zapošljavao arapske građevinare, tako da grad Les Andelys na Seni još uvijek ima izrazite “islamske odjeke”.

Ovo uključuje kuće sa više lukova i „zavojitih uskih ulica koje bacaju hlad i daju privatnost“.

U Francuskoj ima još mnogo primjera. Katedrala Le Puy u Auvergneu, sa svojim crno-bijelim lukovima i fasadama, “toliko je pod jakim utjecajem islamske arhitekture da je čak i Francuzi priznaju”.

Arapski izraz “Al-mulk lillah” (Suverenitet pripada Bogu) ispisan je na njenim vratima, što ostavlja malo mjesta sumnji.

Normani su centralni u cijeloj priči, jer su naučili islamski stil na Siciliji, Italiji i Španiji. Široko su koristili lukove i arkade koji se ukrštaju, kao i geometrijske šare i cik-cak, koji su ranije bili nepoznati u evropskoj arhitekturi.

“Svaka normanska crkva i katedrala na Britanskim ostrvima”, kao i mnoge druge građevine, dokaz su islamskog utjecaja, tvrdi Darke.

Tako saznajemo da je Castle Rising (1138.) u Norfolku „po uzoru na islamske palate za uživanje – kuće za lov“.

Londonski tornj, sagrađen pod Williamom Osvajačem 1078. godine, pokazuje jasan islamski uticaj u svojim zasvođenim prozorima.

Bristolsku katedralu iz dvanaestog vijeka osnovao je anglosaksonski trgovac i ima unutrašnjost bogato ukrašenu cik-cak. Darke zaključuje da najbolji dostupni dokazi sugeriraju da su je mogli izgraditi samo Arapi.

Ista je priča i sa više drugih katedrala, poput Salisburyja, izgrađenih vijekovima kasnije, početkom četrnaestog vijeka. Darke ispituje arapske brojeve urezane u drvene grede krova.

 “Iznenadna istovremena pojava fantastičnih zvijeri, arabeska i geometrijskih uzoraka u takozvanim romaničkim građevinama širom Engleske u ovo vrijeme,” piše Darke, “jasno ukazuje na arapske Fatimidske utjecaje koje su stekli Normani na Siciliji.”

Turisti koji svakog vikenda hrle u Durhamsku katedralu na sjeveru Engleske naći će je prepunu čudesnih skulptura od lišća, čudnih lica i fantastičnih stvorenja.

Napravili su ih između 1093. i 1133. muslimanski zidari, koje je zarobio normanski vitez krstaš na Bliskom istoku.

Seoska crkva u Kilpecku u Herefordshireu također je ukrašena fantastičnim stvorenjima, uključujući “neku vrstu križanja zmija i zmajeva”.

Oni nose jasan otisak fatimidskog stila, jer nisu duhovno fokusirani ukrasi, već više kao “omaž prirodi”.

Čak i oni kojima je historija arhitekture obično dosadna vjerovatno će biti oduševljeni mnogim Darkeovim otkrićima.

Islamesque je zapanjujuće dostignuće i veoma značajno djelo.

Osvjetljavajući zaboravljenu historiju muslimana u srednjovjekovnoj Evropi, te njihova dostignuća i naslijeđe, Darke ukazuje na novi način razmišljanja o često omalovažavanom muslimanskom prisustvu na današnjem kontinentu.

Slika iz renesansnog doba na koricama knjige prikazuje Svetog Benedikta sa pratnjom monaha i smeđih (često arapskih ili afričkih) zanatlija koji grade manastire, naizgled arapske ili afričke.

„Prije pet stotina godina, čini se, nije bilo pokušaja da se prikriju identiteti zanatlija“, piše Darke.

Sada je, napominje Darke, u toku kampanja da se Evropa udalji od njenog “muslimanskog naslijeđa”.

Prodavnice suvenira u srednjovjekovnim turističkim središtima, posebno u Francuskoj ili Španiji, prodaju materijale koji prikazuju gotovo samo srednjovjekovne figure evropskog izgleda, za koje ona kaže da je iskrivljenje historije.

Očigledno je potrebna promjena. Islamesque bi mogla biti knjiga koja bi to dovela do toga.