Razlog hapšenja leži u tri skulpture koje se bave mitom Mao Zedonga i nastankom Narodne Republike Kine. U jednoj, „Egzekucija Hrista“, sedam Maoa nišani u Isusa; u drugoj, „Miss Mao“, vođa je prikazan kao pop-figura s nosom Pinokija i ženskim grudima; u trećoj, „Maoova krivica“, diktator kleči pred portretima roditelja braće Gao

U jutro 26. augusta 2024. godine, u studiju u okrugu Sanhe, blizu Pekinga, poznati kineski umjetnik Gao Zhen probudio se i shvatio da nema struje. Ubrzo nakon toga, njegovoj supruzi Yaliang Zhao javljeno je da se u njihovoj ulici nalazi veliki broj policajaca. Nedugo zatim, u studio je došao električar, za njim i tridesetak policajaca. Gao je uhapšen i od tada se nalazi u pritvoru.

Sedamdesetogodišnjem umjetniku se na teret stavlja “uvrede i klevete koje vrijeđaju čast heroja i mučenika”, krivično djelo koje se u Kini od 2021. kažnjava zatvorom do tri godine. Iako je pritvoren već više od 400 dana, datum suđenja još nije određen. Njegova porodica vjeruje da će proces početi tek nakon narednog plenuma Komunističke partije Kine.

Razlog hapšenja leži u tri skulpture koje se bave mitom Mao Zedonga i nastankom Narodne Republike Kine. U jednoj, „Egzekucija Hrista“, sedam Maoa nišani u Isusa; u drugoj, „Miss Mao“, vođa je prikazan kao pop-figura s nosom Pinokija i ženskim grudima; u trećoj, „Maoova krivica“, diktator kleči pred portretima roditelja braće Gao.

Te su skulpture, nastale prije više od deset godina, odraz porodične traume. Tokom Kulturne revolucije (1966–1976), Gaoov otac je uhapšen i umro u zatvoru. Gao, tada dječak, svjedočio je njegovom odvođenju, iskustvu koje se, četrdeset godina kasnije, ponavlja njegovom sinu. “Istorija se ponavlja”, napisala je Yaliang u pismu američkom ambasadoru u Pekingu, tražeći pomoć.

Kineske vlasti sve strože kontrolišu interpretaciju prošlosti. Još 2018. donesen je zakon koji “štiti heroje i mučenike”, a 2021. i krivična odredba koja predviđa zatvor za “istorijski nihilizam”. Za predsjednika Xi Jinpinga, osporavanje zvanične naracije o Mao Zedongu i Revoluciji predstavlja prijetnju po “ideološku stabilnost” države.

Zato je zatvaranje umjetnika i pisaca postalo sistemska praksa. Novinari i blogeri već su osuđeni, a sada su i umjetnici pod udarom. “Umjetnost je postala rizik,” kaže pjesnikinja i prijateljica Yaliang. “Savremena umjetnost u Kini je mrtva. Umjetnici više žele samo preživjeti.”

Braća Gao, Zhen i Qiang, bili su dio međunarodnog umjetničkog pokreta koji je nakon Maoove smrti preispitivao kinesku prošlost. Njihove izložbe kružile su svijetom početkom 2000-ih, a radovi su izlagani i u New Yorku, Londonu i Parizu. Njihove “gerilske izložbe” često su se organizovale u tajnosti: dijelove skulptura su držali razdvojene, da bi ih spojili tek u trenutku otvaranja. Ipak, nikada ranije nisu bili zatvarani.

Gao Zhen je od 2011. imao američku zelenu kartu i živio na relaciji između SAD-a i Kine. Njegova supruga i sin preselili su se u Long Island prije godinu i po, ali su u avgustu 2024. doputovali u Kinu da posjete njenu majku, teško bolesnu od raka. Policija ih je tada zatekla u porodičnom studiju.

Od hapšenja, Yaliang i njihov sin nisu smjeli napustiti Kinu, iako dječak ima američki pasoš. Policija im je zaplijenila više od stotinu umjetničkih radova, knjige, kompjutere i diskove, pet kamiona materijala. Studio je zapečaćen, a ključeve im nisu vratili.

Yaliang sada živi u malom stanu blizu kafeterije koju vodi Gaoov brat blizanac, Gao Zong, u pekinškom umjetničkom kvartu 798. Nekada centar kineskog avangardnog stvaralaštva, danas je to komercijalizirani prostor u kojem se, kako kaže, “može piti kava i gledati odobrene izložbe, ali ne i stvarati slobodno”.

U tom prostoru, uz prozor i kavez s jednom sivom svrakom, Yaliang pokazuje djela koja joj je Gao uspio poslati iz zatvora, izrađena rukama, bez alata, tehnikom rezanja papira. Na jednom crtežu Gao prikazuje sebe s rukama na glavi sina; na drugom, Yaliang plače. “Mom sinu kažem da tata radi s policijom”, šapuće. “Ne mogu mu reći istinu. Još je premlad.”

Njene riječi, “Art is not a crime”, odjekuju među kineskim disidentima i kulturnim krugovima u inostranstvu. Za mnoge, slučaj Gao Zhen simbol je urušavanja slobode izražavanja u zemlji koja se, uprkos ekonomskom usponu, sve više zatvara u ideološki monolit. “U Kini danas nije zabranjeno stvarati, zabranjeno je misliti”, kaže jedan od Gaoovih prijatelja iz Njujorka.

Gao Zhen, umjetnik koji je godinama kritički propitivao historiju svoje zemlje, sada je njen zatvorenik. Njegov sin, poput njega nekada, odrasta bez oca. A njegova supruga svakog dana ponavlja istu rečenicu: “Umjetnost nije zločin.”