Priča o sultaniji Handan nije samo fusnota u historiji Osmanskog carstva, to je čitavo historijsko poglavlje u kojem se Bošnjakinja iz robovskog položaja uzdigla do političkog vrha jednog carstva.

U velikom šarenom mozaiku osmanske historije, ličnosti poput sultanija Kosem ili Hurem često imaju centralnu ulogu u stogodišnjem periodu koji se naziva “sultanat žena”. Ipak, među tim moćnim ženama koje su tokom tog perioda vladale iz sjene nalazi se i sultanija Handan – Bošnjakinja i majka sultana Ahmeda I, čije je naslijeđe, iako često zanemareno, oblikovalo ključni period osmanske historije sa početka 17. stoljeća.

Od robinje iz Bosanske Krajine preko haseki sultana Mehmeda III pa do valida sultanije Osmanskog carstva, sudbina sultanije Handan je uzbudljiva priča o haremskim intrigama koje su odlučivale o životu i smrti, smrtonosnom dinastičkom makijavelizmu te usponu Bošnjaka na dvoru jednog globalnog carstva.

Sultanija Handan je rođena oko 1570. godine u Bosni, tadašnjoj pograničnoj pokrajini Osmanskog carstva. Njeno rođeno ime nije za sada poznato historiji, ali venecijanski ambasador Francesco Contarini zapisuje da je Handan Sultan bila Bošnjakinja i robinja u domaćinstvu Džerrah Mehmed-paše, tadašnjeg beglerbega Rumelije, kasnije admirala i velikog vezira.

Zbog njene izuzetne ljepote, Mehmed-paša ju je oko 1582. godine darovao princu Mehmedu (kasnije sultanu Mehmedu III) kada je princ i prijestolonasljednik poslan u Manisu kao guverner, da počne svoje državničko obrazovanje. Ovaj čin otvorio je vrata Handan da uđe u sami centar osmanske dinastije. Godine 1590. Handan je rodila Ahmeda, koji će još kao tinejdžer postati novi sultan, Ahmed I.

Politički uspon sultanije Handan doseže vrhunac nakon što je 1603. godine Ahmed postao sultan sa samo 13 godina. Ahmed je bio prvi osmanski sultan koji je došao na vlast bez sinova a time i nasljednika zbog čega je njegova pozicija bila vrlo osjetljiva. Zbog njegove mladosti i neiskustva, Handan preuzima ulogu valide sultanije – majke vladajućeg sultana i stvarne vladarice iz sjene.

U vremenu političke nestabilnosti, ratova sa Habsburzima i unutrašnje nestabilnosti potaknute bunama, Handan postaje de facto koregentkinja zajedno s Ahmedovim tutorom, Mustafa efendijom. Iako je na toj poziciji bila samo dvije godine, sve do svoje rane smrti 1605. godine, njen politički uticaj i nasljeđe bili su izuzetno značajni za historiju Osmanskog carstva.

Handan je djelovala kao stabilizirajuća figura u tim burnim vremenima, a venecijanski ambasadori bilježe i njenu ključnu ulogu u značajnim političkim odlukama. Njena prva pobjeda bila je uklanjanje moćne sultanije Safije, svekrve i prethodnice, i njene pratnje iz harema čime je uklonila suparničku struju na dvoru te dodatno učvrstila Ahmedovu samostalnost i vlastiti uticaj.

Ipak, Handan nije djelovala sama. Njenu političku moć pratila je pažljivo građena mreža Bošnjaka u carskom dvoru i administraciji, čime je unutar dvora napravila tzv. “džins”, mrežu baziranu na zajedničkom etničkom porijeklu. Sultanija Handan održavala je bliske veze s nekoliko ličnosti bošnjačkog porijekla, gradeći time mrežu sastavljenu od sunarodnjaka koja je bila ključna za učvrščivanje vlasti njenog sina Ahmeda I. Ove veze su bile više od obične etničke solidarnosti, one su predstavljale strateški savez koji je omogućio mladom sultanu da se osloni na iskusne i lojalne službenike u prvim ranjivim godinama svoje vladavine.

Najistaknutiji među tim Bošnjacima bio je Bošnjak Javuz Ali-paša ili Ali-paša Malkoč. Javuz Ali-paša, poznat i kao Ali-paša Bošnjak, rođen je u Bosni krajem XVI stoljeća. Kao adžemi oglan ušao je u osmansku administraciju i postao silahdar (nosač sablje) princa Mehmeda u Manisi, što je bila izuzetno prestižna i povjerljiva pozicija u prinčevom dvoru. Tu je, tokom više od jedne decenije, razvio blizak odnos i sa princem i sa Handan.

Mladi Mehmed je bio impresioniran Ali-pašinim poznatim ratničkim vještinama, naročito streljaštvom. Kada je Mehmed 1595. godine postao sultan Mehmed III, Ali-paša je nastavio svoju karijeru kao admiral a zatim beglerbeg Egipta da bi dolaskom Ahmeda I na vlast, zahvaljujući podršci sultanije Handan, 1604. godine postao i veliki vezir – najviši civilni i vojni autoritet u carstvu, odmah iza sultana.

Njegova karijera kao velikog vezira bila je kratka, ali značajna. Bio je poznat po odlučnosti i lojalnosti prema sultanu i njegovoj majci, ali i po snažnom osjećaju dužnosti te je bio jedan od rijetkih koji se mogao i smio usprotiviti sultanu ili njegovoj majci ukoliko se nije slagao sa njihovim odlukama. Ova neobična bliskost i povjerenje su bili toliki da je Ali-paša često znao dogovarati važne državne poslove utroje, sam u duštvu sultana i njegove majke, a što se tada smatralo skandaloznim kršenjem dvorske etikete.

Njegova imenovanja često su favorizirala Bošnjake ali i druge Balkance, time dižući značaj Bosne i evropskog dijela carstva na carskom dvoru što je produbljivalo tinjajući sukob unutar dvora ali i cijelog osmanskog administrativnog aparata između “Zapadnjaka” (Bošnjaka, Albanaca i ostalih iz evropskog dijela carstva) i “Istočnjaka” (Abhaza, Čerkeza, Gruzijaca i ostalih pripadnika kavkaskih naroda). Kao veliki vezir, Javuz Ali-paša je bio poslan da preuzme komandu nad osmanskom vojskom u Beogradu, gdje je 1604. godine i preminuo.

Pored Javuz Ali-paše i drugi Bošnjaci rapidno napreduju u ovom periodu, prije svega zahvaljujući Handaninoj podršci, čime je došlo do prevlasti Bošnjaka u institucijama Osmanskog carstva.

Još jedna značajnih ličnosti ove bošnjačke dvorske klike bio je Derviš-paša, koji je stekao povjerenje Ahmeda I i postao njegov favorit i veliki vezir. Derviš-paša je također bio Bošnjak, regrutovan devširmom, a zahvaljujući podršci Handan Sultan i Ali-paše najprije je postavljen za bostandžibašu, jednu od ključnih funkcija na dvoru, zaduženu za ličnu sigurnost sultana tokom njegovih izleta i boravka izvan dvora, da bi kasnije postao veliki vezir.

Venecijanski izvori navode da je Derviš-paša bio “izuzetno blizak sultanu” i da je često viđan kako mu doslovno šapuće na uho. Handan Sultan je, prema istim izvorima, čak tražila od sina da se zakune “mlijekom njene dojke” da će uvijek i u svakoj prilici slušati savjete Derviš-paše, čime mu je dala skoro očinsku ulogu u Ahmedovom životu​. Međutim, nakon smrti Handan Sultan, Derviš-paša je ostao bez ključnog zaštitnika, a njegov pad kulminirao je pogubljenjem 1606. godine, što svjedoči koliko je njegova pozicija bila direktno vezana za Handaninu političku moć​.

Pored Javuz Ali-paše i Derviš-paše, postojao čitav niz mnogih drugih visokih dvorskih službenika, pogotovo iz redova janjičara, koji su također dolazili iz Bosne. Venecijanski izvori i osmanski arhivi pokazuju da su Bošnjaci zbog svoje visine, fizičke snage i discipline uglavnom popunjavali redove dvorskih bostandžija i kapidžija, odakle su zatim mnogi napredovali na više funkcije. Sultanija Handan koristila je ovu “bazu” bošnjačkih kadrova za popunjavanje ključnih pozicija u Ahmedovoj administraciji, naročito jer je njen sin, kao veoma mlad sultan, u početku bio bez sebi lojalne pratnje pa time i bez svoga “dvora”. Zahvaljujući njenim odlukama, mnogi Bošnjaci su se iz harema i vojnih krugova uzdigli do državničkih funkcija.

Iako je njeno vrijeme kao valide sultan bilo kratko, sultanija Handan bila je preteča regentkinja koje će kasnije institucionalizirati ovu funkciju, kao što su to učinile sultanije Kosem i Turhan. Za razliku od svojih nasljednica, njena uloga dugo je ostala zaboravljena i zanemarena u historiografiji. Njeno naslijeđe danas živi uglavnom kroz njenog sina, sultana Ahmeda I, pod čijim je pokroviteljstvom podignuta znamenita Plava džamija u Istanbulu.

Ipak, priča o sultaniji Handan nije samo fusnota u historiji Osmanskog carstva, to je čitavo historijsko poglavlje u kojem se jedna Bošnjakinja iz robovskog položaja uzdigla do političkog vrha, ostavivši trajni trag u strukturi dvorske politike i modelu ženske vladavine jednog velikog i značajnog svjetskog carstva.

Izvori: Günhan Börekçi, A Queen-Mother at Work: On Handan Sultan and Her Regency During the Early Reign of Ahmed I
Günhan Börekçi, Factions and Favorites at the Courts of Ahmed I (r. 1603-1617) and His Immediate Predecessors.