Historija 16. muslimanske brigade priča je o hrabrosti, žrtvi i otporu, ali i o prešućivanju njezinih zasluga. Zašto se o njoj nije više govorilo? Zašto su njeni podvizi ostali na margini javnog sjećanja? Odgovor možda leži u složenim političkim dinamikama koje su oblikovale poslijeratnu Jugoslaviju, gdje su određene snage, pod krinkom jedinstva i “linije Partije”, sistematski potiskivale priznanje bošnjačkom doprinosu antifašističkoj borbi.
U malom selu Bukviku kod Brčkog, na mjestu koje danas obilježava skromna spomen-česma, započeo je ratni put jedne od najznačajnijih i najslavnijih jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) s prostora Bosne i Hercegovine – 16. muslimanske brigade.
Ova jedinica, čiji su borci većinom bili Bošnjaci, ostavila je neizbrisiv trag u borbi protiv fašizma, a ipak, njena uloga često je ostajala u sjeni historijskih narativa koji su favorizirali druge priče ili političke interese. Dvije ključne činjenice svjedoče o njezinom značaju: bila je prva partizanska jedinica koja je petog aprila 1945. godine u poslijepodnevnim satima ušla u Sarajevo, oslobađajući grad od njemačke i ustaške okupacije, te je učestvovala u probijanju posljednjih linija odbrane takozvane Nezavisne Države Hrvatske (NDH) na području Odžaka.
Simbolično, u rano jutro šestog aprila 1945. godine, borci ove brigade skinuli su s Vijećnice u Sarajevu zastavu fašističke Njemačke, koja se tamo vihorila četiri duge ratne godine, i zamijenili je jugoslovenskom zastavom s crvenom petokrakom – znakom nove Jugoslavije u kojoj je Bosna i Hercegovina zauzela ravnopravan položaj.
Historija 16. muslimanske brigade priča je o hrabrosti, žrtvi i otporu, ali i o prešućivanju njezinih zasluga. Zašto se o njoj nije više govorilo? Zašto su njeni podvizi ostali na margini javnog sjećanja? Odgovor možda leži u složenim političkim dinamikama koje su oblikovale poslijeratnu Jugoslaviju, gdje su određene snage, pod krinkom jedinstva i “linije Partije”, sistematski potiskivale priznanje bošnjačkom doprinosu antifašističkoj borbi.
Te iste snage često su zanemarivale i stradanja Bošnjaka tijekom Drugog svjetskog rata, uključujući genocidna zbivanja u Foči, Višegradu i Goraždu, gdje su deseci hiljada civila pobijeni, a spomenici njihovim žrtvama nikada nisu podignuti.
Formirana u Bukviku, 16. muslimanska brigada započela je svoj put s oko 450 boraca, no taj se broj brzo povećavao. Do kraja rata, brigada je narasla u snažnu jedinicu koja je učestvovala u brojnim teškim borbama, prešavši više od 3.500 kilometara u svojim pohodima.
Najduže je djelovala na području sjeveroistočne i istočne Bosne, povremeno ratujući i u istočnoj Hercegovini, Sandžaku i Crnoj Gori. U tim krajevima primala je nove borce, a kasnije, s prerastanjem NOVJ-a u regularnu Jugoslovensku armiju, popunjavana je i putem mobilizacijskih organa. Tokom rata brigada je izgubila više od 900 boraca, što svjedoči o žestini borbi u kojima je učestvovala.
Prva značajna operacija brigade bilo je oslobođenje Tuzle početkom oktobra 1943. godine. Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu ocijenio je da se brigada pokazala kao “solidna vojnička jedinica” tokom tih borbi. Međutim, prava iskušenja tek su joj predstojala. Krajem 1943. i početkom 1944., u njemačkim ofanzivama Kugelblitz i Schneesturm (poznatim u jugoslovenskoj historiografiji kao Šesta ofanziva), brigada je bila na teškom ispitu. Posebno je teške gubitke pretrpjela u februaru 1944. tokom drugog pokušaja zauzimanja Tuzle, kada su njeni dijelovi, napadajući utvrđene položaje NDH i Nijemaca na Ilinčici bez podrške drugih jedinica, upali u minsko polje i bili izloženi neprijateljskoj vatri.
Vrhovni štab reorganizirao je snage 1. januara 1945. godine, formirajući Prvu, Drugu i Treću armiju, dok je na jugu Osmi (dalmatinski) korpus prerastao u Četvrtu armiju. Sarajevo je ostalo ključno uporište njemačkih snaga, koje su se, unatoč partizanskim uspjesima, uspjele povući iz Grčke i Albanije preko istočne Jugoslavije. Nakon oslobođenja Mostara 14. februara 1945. godine, partizani su za tri sedmice oslobodili veći dio istočne Bosne i Hercegovine, uključujući Višegrad, Zvornik, Srebrenicu i Goražde, približavajući se Sarajevu s tri strane: Treći korpus s Romanije, Peti korpus iz Travnika i Drugi korpus s Bjelašnice i Jahorine.
Sarajevo su branile njemačke i ustaško-domobranske snage, uključujući 21. brdski korpus i Sedmu SS diviziju “Princ Eugen”. Unatoč tome, partizanski ilegalni pokret u gradu igrao je ključnu ulogu. Mjesni komitet KPJ pribavio je detaljan plan njemačke odbrane, koji je prebačen Petom korpusu, dok su ilegalci prikupljali dodatne informacije. Kad su Nijemci otkrili krađu plana, uslijedile su čistke, a Hitler je 20. marta odobrio povlačenje iz Sarajeva.
Završni napad na Sarajevo započeo je petog aprila 1945. Udarne grupe ilegalnog NOP-a, prerušene u ustaške uniforme, nadzirale su grad i osujetile uništavanje infrastrukture. U noći s četvrtog na peti april NOP-ovi ilegalci razoružali su domobranske snage i preuzeli kontrolu nad Bistikom. Istodobno, 16. muslimanska brigada, u sklopu 27. istočnobosanske divizije, krenula je prema gradu s istoka. Oko 16 sati petog aprila brigada je ušla u Sarajevo kroz Vratničku kapiju, susrevši se s ilegalcima koji su ih uputili na njemačke položaje. Domobranski garnizon predao se bez borbe, a brigada je nastavila prema Baščaršiji.
Do 18 sati brigada je vodila prve borbe s Nijemcima kod Vijećnice, dok su ilegalci osigurali ključne objekte poput električne centrale i željezničke stanice. Do 20 sati Stari grad i centar sjeverno od Miljacke bili su oslobođeni. U isto vrijeme, 37. sandžačka divizija oslobodila je Pale i Trebević, spustivši se na Bistrik. Do ponoći su posljednje njemačke snage probile obruč, ali su do jutra šestog aprila napustile grad. U osam sati Sarajevo je bilo slobodno.
Unatoč ključnoj ulozi u oslobođenju Sarajeva, 16. muslimanska brigada rijetko je dobijala zasluge koje zaslužuje. Veteran brigade Ibrahim Lojić, komandant Četvrtog bataljona, pola stoljeća kasnije izrazio je ogorčenje: “Mislim da je šesti april proglašen danom oslobođenja Sarajeva jer petog aprila u grad nije ušla nijedna srpska ili crnogorska jedinica, a bilo bi ‘nepodobno’ priznati da je muslimanska brigada oslobodila srce Bosne.” Ova tvrdnja ukazuje na političke motive koji su potiskivali priznanje bošnjačkom doprinosu.
Brigada nije samo oslobodila Sarajevo; njena simbolika nadilazi borbu protiv fašizma. Bila je dokaz da su Bošnjaci, kao ravnopravan narod, izborili svoje mjesto u Jugoslaviji. No, snage koje su zagovarale unitarizam i srpsku supremaciju – isti oni koji su kasnije doprinijeli raspadu Jugoslavije i agresiji na Bosnu i Hercegovinu– sistematski su minimizirali njen značaj.
Protiv takvog falsifikovanja historije borba se vodi istinom i činjenicama, kojima 16. muslimanska brigada svjedoči o snazi i žrtvi bošnjačkog naroda u najtežim trenucima. (IZVORI: Edin Šaković, Marko Atilla Hoare, Monografija 16. muslimanske brigade)
