U ljeto 1858. godine, kada je suša snizila nivo vode, fekalni talog na obalama počeo se raspadati pod suncem. Grad je prekrio smrad toliko jak da ga nisu mogli ignorirati ni političari u novom Parlamentu na obali Temze.

Tokom stoljeća, evropske rijeke bile su krvotok civilizacije ali i njeno odlagalište. Industrijska revolucija, ubrzana urbanizacija i rast stanovništva pretvorili su ih u zamućene tokove hemikalija, otpada i fekalija. No upravo su ti isti zagađeni vodeni putevi, poput londonske Temze ili pariške Sene, postali simbol borbe za čistoću, javno zdravlje i odgovornu upotrebu prirodnih resursa.

Do sredine 19. stoljeća, rijeka Temza bila je doslovno otvoreni kanal za ljudski i industrijski otpad. Sve fekalije iz londonskih domova i fabrike koje su nicale uz obalu slijevale su se u isti tok iz kojeg se istovremeno crpila i pitka voda. Posljedice su bile katastrofalne: tifus, kolera i dizenterija harale su gradom, a smrtnost u siromašnijim četvrtima bila je ogromna.

U ljeto 1858. godine, kada je suša snizila nivo vode, fekalni talog na obalama počeo se raspadati pod suncem. Grad je prekrio smrad toliko jak da ga nisu mogli ignorirati ni političari u novom Parlamentu na obali Temze. Taj događaj ušao je u historiju kao “Veliki smrad” (The Great Stink).

Tek tada, nakon godina zanemarivanja, britanski su poslanici reagirali. U samo 18 dana odobrili su zakon kojim su dodijelili tri miliona funti za izgradnju novog kanalizacionog sistema. Inžinjer Joseph Bazalgette projektovao je mrežu tunela, pumpnih stanica i nasipa koji su promijenili izgled Londona – i spasili grad od samog sebe.

Do 1875. godine, zahvaljujući tom projektu, Temza je ponovo postala živa rijeka. Po prvi put u modernoj povijesti, inžinjersko rješenje spriječilo je ekološku katastrofu

Primjer Londona brzo se proširio. Pariz, čija je rijeka Sena također bila zagađena, pokrenuo je slične projekte pod upravom barona Georgesa Haussmanna, graditelja modernog Pariza. Grad je izgradio stotine kilometara podzemnih tunela i rezervoara, a odvodni sistem postao je ponos francuske metropole.

U Njemačkoj je Rajna, industrijski simbol Evrope, u 20. stoljeću postala sinonim za hemijsko zagađenje. Nakon Drugog svjetskog rata, vode te rijeke bile su gotovo mrtve, a riblji fond nestao. No 1986. godine, nakon hemijske katastrofe kod Basela, države uz tok Rajne, Švicarska, Francuska, Njemačka i Holandija, potpisale su “Program za obnovu Rajne”. Do kraja stoljeća, rijeka je ponovo postala pitka i ribolovno aktivna.

Do sredine 20. stoljeća, borba za čiste rijeke postala je simbol novog evropskog identiteta. Urbanisti su počeli planirati gradove u skladu s prirodom, a ne protiv nje. Zakonodavstvo Evropske unije, poput Okvirne direktive o vodama iz 2000. godine, uvelo je obavezu da sve članice osiguraju “dobar ekološki status” svojih voda.

Danas su rijeke poput Temze, Sene, Dunava i Elbe ponovno stanište za hiljade vrsta riba i ptica. Neke, poput Temze, proglašene su među najčišćim urbanim rijekama u svijetu. Ironično, ista rijeka koja je nekad širila kugu i koleru sada simbolizira urbanu regeneraciju i ekološku svijest.

Put od “Velikog smrada” do današnje ekološke Evrope bio je dug i težak, ali i poučan. Rijeke su pokazale da je priroda, ako joj se pruži šansa, sposobna oporaviti se. No one su i podsjetnik da civilizacija uvijek stoji na ivici između napretka i samouništenja.

U vremenu novih industrijskih pritisaka i klimatskih promjena, historija evropskih rijeka ostaje upozorenje: voda nije samo resurs, nego temelj opstanka. A čista rijeka, nekada san sanjara i inžinjera, danas je mjerilo civilizacijskog uspjeha.