Ovaj historijski trenutak prilika je da se osvrnemo na bogatu, ali tragičnu muslimansku povijest Beograda, obilježenu orijentalnim sjajem, kulturnim doprinosima i, nažalost, sistematskim uništavanjem muslimanskog nasljeđa.

Na današnji dan, 18. aprila 1867. godine, turski izaslanik na Kalemegdanu predao je knezu Mihailu Obrenoviću ključeve Beograda i drugih srpskih gradova iz kojih se povukla osmanska posada. Ovaj simbolični čin označio je kraj osmanske vlasti u Kneževini Srbiji, iako je osmanska zastava, uz srpsku, ostala vihoriti se na zidinama Beogradske tvrđave kao simbol vazalnog statusa.

Posljednji osmanski vojnici napustili su Beograd 24. aprila, a dan kasnije grad je napustio i posljednji komandant tvrđave, Ali Riza-paša. Ovaj historijski trenutak prilika je da se osvrnemo na bogatu, ali tragičnu muslimansku povijest Beograda, obilježenu orijentalnim sjajem, kulturnim doprinosima i, nažalost, sistematskim uništavanjem muslimanskog nasljeđa.

Osmansko Carstvo osvojilo je Beograd od Mađara 1521. godine pod vodstvom sultana Sulejmana Veličanstvenog. Grad je postepeno transformiran u raskošan orijentalni centar, čija je panorama s brojnim minaretima oduševljavala evropske putnike. Već 1571. godine Beograd je imao 27 gradskih četvrti – mahala, a krajem 16. stoljeća po ljepoti i veličini nadmašivao je gradove poput Budima, Sofije, Sarajeva i Skoplja. Osmanlije su Beograd nazivale Dar-ul-džihad – „Mjesto ratova“, zbog njegovog strateškog položaja na granici carstva.

Prema zapisu osmanskog putopisca Evlije Čelebije, koji je posjetio Beograd 1660. godine, grad je imao oko 98.000 stanovnika, od čega njih 21.000 nisu bili muslimani. Beograd je tada imao sedam javnih hamama, oko 7.000 kućnih banjica, šest karavan-saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija. Čelebija spominje 35 džamija u kojima se klanjao džuma-namaz i 12 mesdžida.

Osmanlijski geograf Hadži Kalfa zabilježio je 100 džamija, dok je historičar Hazim Šabanović procijenio da ih je bilo između 75 i 80. Grad je bio podijeljen na 41 mahalu, a muslimansko stanovništvo, većinom Bošnjaci, činilo je većinu.

Beograd je bio privredni i kulturni centar. Vakufi, dobrotvorne zadužbine, igrali su ključnu ulogu u razvoju grada. Najveće vakufe podigli su smederevski sandžak-begovi poput Mehmed-paše Jahjapašića, Mehmeda Sokolovića, Bajram-bega i vezira Ahmeda Ćuprilića. Ovi dostojanstvenici gradili su džamije, medrese, hamame i druge objekte koji su Beograd učinili pravim muslimanskim šeherom. Panorama grada, s minaretima koji su se uzdizali iznad Dunava i Save, bila je simbol osmanske moći i kulture.

Početkom 19. stoljeća, s Prvim i Drugim srpskim ustankom, položaj muslimanskog stanovništva u Beogradu i Kneževini Srbiji dramatično se pogoršao. Prvi srpski ustanak (1804.–1813.) donio je teške posljedice za muslimane, većinom Bošnjake, koji su činili oko 20.000 stanovnika Beogradskog pašaluka.

Srpski ustanici, predvođeni Karađorđem, nisu pravili razliku između „carskih Turaka“ (mirnih stanovnika) i janjičara, smatrajući sve muslimane neprijateljima. U Beogradu je 1807. godine došlo do masovnih pokolja, prisilnih pokrštavanja, pljački i protjerivanja. Mnoge džamije su uništene, neke pretvorene u skladišta ili čak svinjske obore, dok su muslimanske žene i djeca često bili izloženi nehumanom postupanju.

Drugi srpski ustanak (1815.) i kasniji dogovori između Miloša Obrenovića i Marašli Ali-paše rezultirali su poluautonomijom Srbije unutar Osmanskog Carstva. Međutim, položaj muslimana nastavio se pogoršavati. Akermanska konvencija iz 1826. godine, sklopljena između Rusije i Osmanskog Carstva, zabranila je muslimanima koji nisu bili dio garnizona da žive u Srbiji. Muslimani su bili prisiljeni predati svoja nepokretna dobra Srbima, a prihodi su se uplaćivali u sultanovu kasu.

Hatišerif iz 1830. godine dodatno je ograničio muslimane na život u garnizonima, prisiljavajući ih da prodaju svoju imovinu po utvrđenim cijenama u roku od godinu dana. Oni koji su odbili plaćali su visoke poreze beogradskoj blagajni.

Vakufska imovina, koja je uključivala džamije, medrese, groblja i druge društvene objekte, postala je posebno ranjiva. Od 1836. godine Kneževina Srbija smatrala je vakufska dobra državnom svojinom. Uredbom iz 1839. godine naloženo je da sva vakufska zemlja bez vlasnika pripadne Srpskoj pravoslavnoj crkvi, dok su muslimani bili opterećeni dodatnim porezima kako bi bili prisiljeni na prodaju. Odlukom iz 1841. godine čak su i džamije u mjestima gdje su muslimani još živjeli dodijeljene crkvi. Ovo je predstavljalo sistematsko oduzimanje muslimanskog kulturnog i vjerskog nasljeđa.

Godine 1862. incident na Čukur česmi, kada je osmanski vojnik ubio srpskog dječaka Savu Petkovića, izazvao je sukobe između osmanskog garnizona i naoružanih Srba. Muslimansko civilno stanovništvo Beograda pretrpjelo je najveće gubitke, a incident je iskorišten kao povod za daljnje protjerivanje muslimana.

Međunarodna konferencija u Kanlidži, održana u septembru 1862. godine, donijela je odluku da se muslimansko stanovništvo iseli iz Kneževine Srbije, uz isplatu odštete od devet miliona groša za njihovu imovinu. Osmanski garnizoni ostali su samo u četiri grada: Beogradu, Smederevu, Šapcu i Kladovu, dok su tvrđave u Užicu i Sokolu srušene.

Protokol iz Kanlidže obavezao je srpsku vlast da čuva muslimanske džamije i groblja, no ta obećanja nisu ispunjena. Džamije su skistematski rušene, groblja uništavana, a vakufska imovina prisvojena. Od 75–80 džamija koliko ih je Beograd imao u 16. stoljeću, do 1867. godine preostala je samo Bajrakli džamija, koja je 1868. godine, po naredbi kneza Mihaila, obnovljena i predana muslimanskoj zajednici na korištenje.

Muslimansko stanovništvo, većinom Bošnjaci, doživjelo je tešku sudbinu tokom 19. stoljeća. Procjenjuje se da je početkom 1860-ih oko 8.000 Bošnjaka napustilo Srbiju, prisiljeno na iseljenje u Bosnu ili druge dijelove Osmanskog Carstva. Gradovi poput Užica, koji su bili značajni muslimanski centri, potpuno su opustjeli.

Prema zapisima Joakima Vujića, Užice je 1830-ih imalo 2.000 bošnjačkih kuća i 20 džamija, dok je 1843. godine engleski putopisac Archibald Patton zabilježio 3.500 bošnjačkih i 600 srpskih kuća. Do 1863. godine, nakon prisilnog iseljavanja, Užice je izgubilo svoju muslimansku zajednicu, a tvrđava je srušena.

Slična sudbina zadesila je i Soko, gdje su Bošnjaci bili prisiljeni napustiti svoja imanja. Ovi događaji označili su kraj muslimanske prisutnosti u unutrašnjosti Srbije, dok su u Beogradu preostali samo mali broj muslimana, uglavnom Cigani-muslimani ili oni koji su se iz straha deklarirali kao Cigani.

Muslimansko kulturno nasljeđe u Beogradu gotovo je potpuno uništeno. Od nekadašnjih desetaka džamija, samo je Bajrakli džamija preživjela, i to zahvaljujući intervenciji kneza Mihaila. Groblja, poput Velikog groblja na mjestu današnjeg Studentskog parka ili onog na Malom Kalemegdanu, sravnjena su sa zemljom. Vakufska imovina, koja je uključivala ne samo vjerske, već i društvene i privredne objekte, prisvojena je i dodijeljena Srpskoj pravoslavnoj crkvi ili privatnim licima.

Unatoč sustavnom uništavanju, muslimansko nasljeđe u Beogradu ostavilo je neizbrisive tragove u toponimima poput Kalemegdana, Topčidera, Terazija, Dorćola, Tašmajdana, Savamale i drugih. Ovi nazivi svjedoče o bogatoj osmanskoj prošlosti grada.

Knez Mihailo, unatoč politici protjerivanja muslimana, pokazao je određenu dozu pragmatizma obnavljajući Bajrakli džamiju i osiguravajući minimalna prava preostaloj muslimanskoj zajednici. Godine 1874. muslimanska zajednica u Srbiji brojila je samo 6.176 pripadnika, od čega samo 36 u Beogradu. Ova mala zajednica, uglavnom koncentrirana u gradovima poput Aleksinca, Knjaževca i Šapca, nastavila je živjeti pod teškim uslovima, lišena svojih kulturnih i vjerskih institucija.

Historija muslimanskog Beograda priča je o sjaju i padu, o gradu koji je bio raskošan orijentalni centar, ali i o tragičnoj sudbini njegovog muslimanskog stanovništva i kulturnog nasljeđa. Uništavanje džamija, mazarja i vakufske imovine, zajedno s prisilnim iseljavanjem Bošnjaka i drugih muslimana, predstavlja tamnu stranicu srpske historije 19. stoljeća. Kršenje obaveza iz Kanlidža protokola i ignoriranje islamskih pravnih normi dodatno naglašavaju nepravde počinjene prema muslimanskoj zajednici.