Na današnji dan, 29. jula 1878. godine, austro-ugarske trupe prešle su granicu Bosne i Hercegovine, započinjući vojnu okupaciju ovih zemalja u skladu s odlukom Berlinskog kongresa. Taj čin označio je kraj skoro 400 godina osmanske vladavine i početak stranog upravljanja koje je, iako formalno prikazano kao „privremeno“, trajalo do raspada Austro-Ugarske 1918. godine

Na ljetno jutro 29. jula 1878. godine, austro-ugarske trupe prešle su Savu i započele vojni pohod na Bosnu i Hercegovinu. Bećki dvor se nadao brzom i gotovo svečanom zauzimanju “neredne turske pokrajine”. Ono što su našli na terenu bila je zemlja koja se, makar izmorena i iznevjerena, nije spremala ni predavati, ni šutjeti.

Okupacija je bila rezultat odluka Berlinskog kongresa, gdje su evropske sile, bez prisustva i glasa samih Bosanaca, dogovorile sudbinu ove zemlje. Osmansko Carstvo, poraženo u ratu s Rusijom, trgovalo je teritorijama kako bi sačuvalo vlastiti integritet.

Bosna je u tom poretku tretirana kao monetarno sredstvo – ustupljena Austro-Ugarskoj uz formalno zadržavanje osmanskog suvereniteta. No, niko nije pitao narod.

Berlinski kongres (13. juni – 13. juli 1878), sazvan pod pritiskom Ujedinjenog Kraljevstva i Austro-Ugarske, bio je reakcija na rusku pobjedu nad Osmanskim Carstvom i ugovor iz San Stefana, kojim bi se stvorila „Velika Bugarska“ pod ruskom dominacijom.

Beč, želeći spriječiti širenje ruske moći i učvrstiti svoj položaj na Balkanu, dobio je međunarodnu saglasnost da „zaposjedne i upravlja“ Bosnom i Hercegovinom.

„Berlinski kongres je bio savršen primjer diplomatske podjele teritorija bez učešća naroda koji su tim prostorima naseljeni. Za Bošnjake, taj dan je značio da ih je Osmansko Carstvo prepustilo bez borbe“, kazao je Robin Okey, historičar sa Univerziteta Warwick.

Austrijski generalštab očekivao je da će okupacija Bosne i Hercegovine trajati najviše tri sedmice, bez ozbiljnog otpora. No, stvarnost je bila posve drugačija. Otpor se pojavio iz više slojeva društva: muslimanski prvaci su branili ostatke osmanskog poretka, dok je i dio pravoslavnog i katoličkog stanovništva gledao sumnjičavo na nove gospodare, zbog nepovjerenja prema centraliziranoj vlasti Beča i Pešte.

Ono što se tih dana odigralo u Bosni više nije bilo oslanjanje na sultana, nego iskaz samosvijesti. Već petog juna 1878. godine, Bošnjaci u Sarajevu zbacuju osmanske činovnike, odbijaju poslušnost porti i formiraju Narodnu vladu. To je bio tiho izgovoren, ali glasno sproveden zahtjev: Bosna pripada njenom narodu.

Kada su austrougarske čizme kročile preko granice 29. jula, nisu naišle na cvijeće, nego na zasjede. Prvi oružani otpor dočekao ih je već u Maglaju, a žestoke borbe uslijedile su u Gračanici, Tuzli, Nevesinju, Travniku i, najsnažnije, u Sarajevu. Beć je zaustavljen pred mahalama.

Sarajevo se pretvorilo u rov. Minareti su postali osmatračnice, a sokaci linije otpora. Dana 19. augusta grad je pao, ali je otpor ostavio dubok trag. Muhamed Hadžijamaković, Abdulah Kaukčija, Hadži Lojo, i na stotine drugih, platili su glavom ili zatvorom. Presuda im nije izrečena zbog zločina, nego zbog dostojanstva.

U Tuzli, otpor je organizovao muftija Vehbi ef. Šemsekadić. Vojno obučen, odlučan, disciplinovan – stao je na čelo hiljada ustanika koji su u ratu protiv moderne evropske vojske zadavali udarce koji su u Beču dočeani s nevjericom. Tuzla je pala tek 22. septembra.

Bitka za Gračanicu 12. i 13. augusta ostala je upisana kao jedina pobjeda ustanika: grad je oslobođen, a neprijatelj natjeran u povlačenje. Bila je to pobjeda više moralna nego strateška, ali u narodu je odzvanjala kao potvrda da sila nije sudbina.

„Okupacija iz 1878. bila je prvi pokušaj imperijalne Evrope da stvori ‘modernu Bosnu’. No, ta modernizacija dolazila je u paketu s brutalnom silom i bez političke participacije“, piše Noel Malcolm. Prema izvještajima iz tog vremena, austro-ugarske trupe su se suočile sa 79 većih oružanih sukoba i izgubile više od 5.000 ljudi. U selima i planinskim područjima, gerilski otpor trajao je sve do oktobra. „Nigdje se Austrija nije tako mučno probijala kao kroz sarajevsku kasabu, gdje su se sokaci pretvorili u rovove, a minareti u topovska gnjezda“, napisat će Mihovil Mandić u svojoj „Povijesti okupacije“.

Mustafa Imamović je u “Historiji Bošnjaka” zapisao da otpor nije vođen u ime sultana, već u ime Bosne. Objave iz tog doba pozivale su na jedinstvo “Islama, Hristjana i Latina”. To nije bio ni islamski ni srpski ni hrvatski pokret, već istinski bosanski. Zajednički.

Otpor je trajao do jeseni. Posljednje bitke vodile su se u Krajini, gdje su Bošnjaci u Bihaću 19. septembra nanijeli neprijatelju teške gubitke.

Nakon vojnog gušenja otpora, uspostavljena je civilna uprava pod nadzorom Benjamina Kallaya. On je Bosnu zamišljao kao „trokonfesionalni, ali jednonacionalni prostor“ u kojem bi se razvila posebna bosanska svijest, lojalna Beču, a ne Beogradu, Carigradu ili Rimu.

Kallayev režim uveo je željeznice, sekularne škole, vakufsku administraciju, pravosuđe, novac i uredsku upravu – ali je istovremeno gušio svaki pokušaj političke artikulacije identiteta. Srbi i Hrvati su bili nezadovoljni zabranama nacionalnih udruženja, dok su Bošnjaci muslimani trpjeli sekularizaciju i agrarnu reformu koja im je oduzimala zemljišne privilegije. „Kallayeva politika ‘bosanstva’ bila je eksperiment imperije koji je pokušao stvoriti lojalne podanike bez političkih prava – projekt koji je, dugoročno, propao“, piše Ian Reifowitz profesor sa State University of New York.

Do kraja okupacije, prema vojnim podacima, poginulo je više od 5.200 vojnika austro-ugarske vojske, a ranjeno ih je preko 13.000. Narodna cijena bila je još veća – u ljudstvu, ali i u simboličkom gubitku autonomije i samosvijesti. Nakon 29. jula 1878. više ništa nije bilo isto. Bosna i Hercegovina, do tada u fokusu tursko-islamskog svijeta, okrenula se – ili bila okrenuta – prema Srednjoj Evropi, iako bez prava glasa o svojoj sudbini.