Nakon što je Švedska akademija 2019. godine izazvala globalni skandal nagradivši austrijskog pisca Petera Handkea, poznatog po negiranju srebreničkog genocida i otvorenoj podršci Slobodanu Miloševiću, činilo se da je institucija naučila lekciju. No, 2025. pokazala je suprotno: Nobel ponovo dijeli, provocira i otvara pitanje moralnog kriterija


Ovogodišnja dodjela Nobelovih nagrada za mir i književnost još jednom je otvorila staru dilemu: da li su te najprestižnije svjetske nagrade još uvijek priznanje univerzalnim vrijednostima duha i humanosti ili su postale sofisticirano sredstvo političkog signala?

Nakon što je Švedska akademija 2019. godine izazvala globalni skandal nagradivši austrijskog pisca Petera Handkea, poznatog po negiranju srebreničkog genocida i otvorenoj podršci Slobodanu Miloševiću, činilo se da je institucija naučila lekciju. No, 2025. pokazala je suprotno: Nobel ponovo dijeli, provocira i otvara pitanje moralnog kriterija.

Da bi se razumio današnji kontekst, treba se vratiti šest godina unazad, u oktobar 2019. godine, kada je Nobelova nagrada za književnost dodijeljena Peteru Handkeu. Austrijski pisac, čiji su raniji radovi bez sumnje imali književnu težinu, tada je bio globalno prepoznat ne po književnim inovacijama nego po moralnim devijacijama.

Handke je tokom ratova 1990-ih otvoreno stao na stranu Srbije, negirao genocid u Srebrenici, i javno izjavljivao da “muslimanski masakri nad Srbima nisu dobili dovoljno pažnje”. Godine 1996. posjetio je Srebrenicu, ne kao čin solidarnosti sa žrtvama, već kao gest relativizacije zločina, izjavljujući da je “istina o Srebrenici složenija nego što se prikazuje”.

Kada je Slobodan Milošević preminuo u haškom pritvoru 2006. godine, Handke je bio jedan od rijetkih zapadnih intelektualaca koji su prisustvovali njegovoj sahrani u Požarevcu. Tada je održao govor u kojem je Miloševića nazvao „tragičnim junakom“ i „braniteljem evropske časti“. Taj čin, dolazak na sahranu čovjeka optuženog za ratne zločine, uključujući genocid, bio je trenutak moralnog pada jednog pisca i sramota Nobelovog komiteta koji ga je kasnije nagradio.

Dodjela Handkeu ostaje mrlja u istoriji Nobelove nagrade, dokaz da visoka estetika ne može biti izgovor za etički slom. Od tada, svaka naredna dodjela nosi u sebi sjenku tog presedana, sjenku koja se i ove godine ponovo nadvila nad Oslo i Stockholm.

Kada je Švedska akademija prošle sedmice objavila da Nobelovu nagradu za književnost dobija mađarski pisac László Krasznahorkai, mnogi su reagovali s odobravanjem. Autor monumentalnih romana „Satantango“ i „Melankolija otpora“ doživljen je kao autentičan nasljednik evropske modernističke tradicije, čiji tekstovi miješaju apokaliptični ton i filozofsku dubinu. Ipak, ni ovaj izbor nije prošao bez kontroverzi.

Na površinu je brzo isplivala izjava iz intervjua u mađarskoj emisiji Friderikusz Podcast, u kojem je Krasznahorkai, govoreći o svom jevrejskom porijeklu i o iskustvu antisemitizma, izrekao šokantnu rečenicu: “Arapi bi me sigurno tamo prihvatili da mi odrežu nos, pa oba uha, iskopaju oči, iščupaju jezik, muče me i potom strijeljaju.”

Kritičari su tu izjavu, iako možda metaforičku, shvatili kao islamofobnu, generalizirajuću i brutalnu. Književni analitičari pokušali su ublažiti ton, tvrdeći da je riječ o hiperboli u duhu njegovog jezika, koji često oscilira između ironije i egzistencijalne tjeskobe. No, za mnoge u arapskom i muslimanskom svijetu, rečenica je zvučala kao hladna predrasuda, kao dokaz da ni ovaj Nobel ne može izbjeći političku dimenziju.

Uz to, pojedini evropski kritičari, među njima i The New Republic, upozorili su na to da Nobel sve više nagrađuje „elitističku književnost“, zatvorenu u krugove akademskih čitatelja, dok zanemaruje pisce koji progovaraju široj publici. Švedski portal Omni opisao je Krasznahorkaijev stil kao “mračan, gust i hermetičan”, dok su mađarski komentatori njegovu nagradu tumačili kao simbol “druge Mađarske”,  liberalne, kosmopolitske, one koja stoji nasuprot režimu Viktora Orbána.

Drugim riječima, iako je Krasznahorkai nesumnjivo književni velikan, ni njegov izbor nije bio lišen političkih signala. Nagrada za autora čija djela slavi liberalna Evropa, a ne vladajuća desnica u Budimpešti, može se čitati kao poruka: Nobelov komitet koristi književnost da kazni autoritarne režime ali i da nagradi njihove kritičare.

Ako je izbor Krasznahorkaija izazvao kulturnu raspravu, dodjela Nobelove nagrade za mir Maríi Corini Machado izazvala je moralni potres. Venecuelska opozicionarka, dugogodišnja politička protivnica režima Nicolása Madura, u zapadnim medijima je predstavljena kao simbol hrabrosti i borbe za demokratiju. No, njena politička biografija i javne izjave pokazuju sliku mnogo složeniju i mnogo problematičniju.

Machado je 2018. godine uputila pismo izraelskom premijeru Benjaminu Netanyahuu i argentinskom predsjedniku Mauriciju Macriju, tražeći „međunarodnu intervenciju protiv diktature u Caracasu“. U istom pismu Izrael je nazvala “istinskim saveznikom slobode”. Kolumbijski predsjednik Gustavo Petro kasnije je to pismo nazvao “moralnim paradoksom”: “Kako osoba koja traži pomoć od čovjeka optuženog za ratne zločine može dobiti Nobelovu nagradu za mir?”

Machado je tokom posljednje decenije više puta izražavala otvorenu podršku izraelskoj politici i premještanju venezuelanske ambasade u Jerusalim, što je tumačeno kao simbol potpunog poistovjećivanja s Netanyahuovim desničarskim Likudom. U javnim nastupima izjavila je da je “borba Venezuele borba Izraela” i da su “te dvije zemlje na prvoj liniji globalne borbe između slobode i tiranije”.

Kritičari optužuju Machado da zapravo promoviše doktrinu sile, da podržava vojne intervencije pod krinkom demokratije, i da njena definicija mira ne isključuje rat. Podsjetimo, tokom Trumpove administracije bila je česta sagovornica američkih zvaničnika koji su zastupali “maksimalni pritisak” na Venezuelu, a sama je hvalila Trumpovu “vizionarsku odlučnost” u borbi protiv “socijalističkih režima”.

Za mnoge analitičare u Latinskoj Americi, Machado utjelovljuje staru paradigmu američke politike na kontinentu: demokratija kao sredstvo geopolitičkog interesa. U tom smislu, Nobel za mir njoj je doživljen ne kao priznanje borbi za mir, već kao priznanje savezništvu s Washingtonom i Tel Avivom.

Ove dvije nagrade, za književnost i za mir, pokazuju da Nobel nije imun na globalne podjele. Krasznahorkai, iako umjetnik izvan političkih partitura, postao je simbol liberalnog evropskog otpora Orbánovoj Mađarskoj. Machado, s druge strane, predstavlja ono što se u međunarodnim odnosima naziva „proamerička opozicija“,  politički lik koji se savršeno uklapa u narativ Zapada o borbi demokratije protiv autoritarizma.

Ali Nobel, ako želi biti moralni autoritet, ne može biti selektivan. Ne može nagrađivati one koji slave bombardovanje Gaze, traže strane intervencije ili pozivaju se na lidere optužene za ratne zločine. Kada komitet u Oslu dodijeli nagradu osobi koja podržava Benjamina Netanyahua, dok taj isti Netanyahu vodi rat koji je rezultirao desetinama hiljada palestinskih civilnih žrtava, to više nije nagrada za mir, to je politička poruka, diplomatski telegram upakovan u ceremonijalnu retoriku.

Nobelova nagrada za mir nekada je pripadala ljudima poput Nelsona Mandele ili Malale Yousafzai, onima koji su zaista simbolizirali nadu, hrabrost i nenasilje. Danas, kada istu medalju dobije političarka koja zagovara sankcije i vojni pritisak, pojam „mir“ gubi svoje značenje. Nagrada, koja je nekad slavljena kao najviši izraz ljudskog duha, danas je postala ogledalo njegove političke korupcije. I možda, kako bi rekao jedan od prošlih laureata, upravo u toj činjenici leži najveća tragedija našeg vremena.