Uprkos prijetnjama hapšenjem i zatvorom, birači su se masovno odazvali – 87% od ukupno 1.051.357 građana s pravom glasa. Rezultati su bili gotovo jednoglasni: samo 164 glasa bila su protiv, dok je 933 listića proglašeno nevažećim.

Između 26. i 30. septembra 1991. godine, u atmosferi represije i stalnog straha od progona, 87 posto birača na Kosovu izašlo je na referendum i apsolutnom većinom – 99,98 posto glasova – odlučilo da Kosovo treba postati nezavisna i suverena država. Taj plebiscit volje, predstavljao je jedan od temelja Republike i ključni čin otpora srpskoj dominaciji.

Referendum nije došao iznenada. Nakon što je Slobodan Milošević 1989. godine ukinuo autonomiju Kosova, uspostavljen je sistem nalik aparthejdu u kojem su Albanci bili sistematski potiskivani s radnih mjesta, iz javnog života i obrazovanja. Oko 90% kosovskih Albanaca izgubilo je posao, dok su paralelne institucije – škole, univerziteti i zdravstvene ustanove – postale oslonac opstanka naroda.

Dana 2. jula 1990. godine, Skupština Kosova proglasila je ravnopravan status sa šest jugoslavenskih republika. Dva mjeseca kasnije, usvojen je Kačanički ustav, napisan i donesen u tajnosti pod prijetnjom srpskih organa sigurnosti. Tim je dokumentom potvrđen politički i pravni identitet Kosova, što je bio preduvod za odluku o nezavisnosti.

Skupština Kosova je 22. septembra 1991. godine donijela odluku o održavanju referenduma o nezavisnosti. Uprkos prijetnjama hapšenjem i zatvorom, birači su se masovno odazvali – 87% od ukupno 1.051.357 građana s pravom glasa. Rezultati su bili gotovo jednoglasni: samo 164 glasa bila su protiv, dok je 933 listića proglašeno nevažećim.

Taj čin nosio je ogroman simbolički značaj: Albanci su svijetu poručili da žele vlastitu državu, a ne samo autonomiju. Srpsko stanovništvo, koje je tada činilo oko 10% kosovske populacije, bojkotiralo je referendum.

Danas, međutim, malo je poznata činjenica da Kosovo nezavisnost nije prvi put proglasilo 2008. godine, već 19. oktobra 1991, nepune tri sedmice nakon referenduma, a svega nekoliko mjeseci nakon što su Slovenija i Hrvatska učinile isto. Deklaracija, kao i referendum, ostali su u sjeni kasnijeg, globalno priznatog proglašenja iz februara 2008.

Za mnoge mlađe generacije Albanaca, sjećanje na 1991. gotovo da ne postoji. Kako svjedoči jedan sagovornik koji je odrastao u dijaspori: „Odrastao sam poznajući samo nezavisnost iz 2008. Tek kasnije saznao sam da je Kosovo prvi put proglasilo nezavisnost 1991. Sramota je što smo to zaboravili.“

Veliki dio onoga što danas znamo o referendumu potiče iz novina “Bujku”, koje su nastavile naslijeđe zabranjene “Rilindje”. Uprkos cenzuri i represiji, one su bilježile izjave i emocije građana. „Danas glasamo za sebe“, pisali su tada novinari, naglašavajući odlučnost naroda da potvrdi suverenitet.

Iako su Albanci tada proglasili nezavisnost i jasno izrazili volju za suverenom državom, međunarodna zajednica nije priznala Kosovo. Tek 17. februara 2008. godine uslijedilo je novo proglašenje nezavisnosti, koje je postalo globalno poznato i u velikoj mjeri priznato.