Pedeset godina nakon smrti “Caudilla”, novi detalji otkrivaju kako su mu strani saveznici, od Hitlera do Washingtona, omogućili da vlada Španijom gotovo četiri desetljeća
Prošlo je tačno pola stoljeća od smrti Francisca Franca, ali njegov režim i dalje budi rasprave, otvara arhive i stvara nelagodu u savremenoj Španiji. Kako je jedan general bez političkog iskustva uspio zadržati vlast od 1936. do 1975, dok su svi njegovi ideološki saveznici u Evropi pali u krv i pepeo? Odgovor, kako tvrdi historičar Julián Casanova u svojoj novoj knjizi, biografiji „Franco“, leži ne samo u unutrašnjem teroru i propagandi, već i u sistematskoj i često ciničnoj mreži međunarodne podrške koja je garantovala opstanak diktature.
Franco je tokom svog četrdesetogodišnjeg vladanja, od oktobra 1936. do novembra 1975, napustio Španiju samo tri puta. U februaru 1941. sastao se s Benitom Mussolinijem u italijanskom Bordigheri, nekoliko mjeseci nakon što je s Adolfom Hitlerom pregovarao u francuskom Hendayeu. Njegovo posljednje putovanje bilo je 1949. u Portugal, gdje ga je primio António de Oliveira Salazar. Taj strah od svijeta bio je više od lične osobine: bio je izraz paranoje autokrate koji se uzdizao u izolaciji.
Putovanja su bila simbolična: Franco je otišao kao učenik evropskog fašizma, ali se vratio kao njegov jedini preživjeli. Hitler i Mussolini bili su njegovi mentori i saveznici u usponu, a kasnije i teret koji je morao odbaciti da bi preživio kraj Drugog svjetskog rata. Portugal, posljednje utočište evropskih konzervativnih režima, bio je ogledalo Španije, dvije diktature koje su, zahvaljujući neutralnosti i katolicizmu, preživjele poraz fašizma.
U julu 1936. Franco je bio general bez političkog iskustva. Svoj uspon započeo je vojničkim pučem protiv Republike, zajedno s drugim oficirima formiranim u brutalnim kolonijalnim ratovima u Maroku. Iz tih pustinja ponio je uvjerenje da se krize rješavaju silom i da liberalna demokratija znači slabost.
U ratu koji je uslijedio, nacionalisti su imali prednost: bolje obučenu vojsku, podršku Crkve, jedinstvo komande i, presudno, međunarodnu pomoć. Italija i Njemačka poslale su trupe, tenkove, avione i savjetnike, dok su demokratske sile, u ime “neutralnosti”, gledale po strani. “Bez Italije i Njemačke, Franca danas ne bi bilo”, izjavio je Hitler 1940. svom šurjaku Galeazzu Cianu. Britanski vojni ataše u Madridu zapisao je isto: “Materijalna nadmoć tradicionalista, na kopnu i u zraku, bila je stalna.”
Dok su republikanci računali na ograničenu pomoć iz Sovjetskog Saveza, Meksika i Čehoslovačke, fašističke sile pretvorile su Španiju u poligon za rat koji će uskoro zapaliti cijelu Evropu.
Građanski rat bio je Francova škola moći. U njemu je naučio da se autoritet ne dijeli, da se strah širi kao sistem i da se nasilje može prikazati kao “nacionalno oslobođenje”. Njegova vladavina, barem u početku, bila je zrcalna slika Mussolinijevog i Hitlerovog poretka, s militarizmom, cenzurom i kultom vođe.
Ali 1945. sve se srušilo. Berlinski bunkeri su se urušavali, a Rimska republika nestajala u ruševinama. Franco nije raskinuo odnose s Trećim Reichom sve do 8. maja 1945. godine, dana nacističke kapitulacije. Tada je počeo pisati novi narativ: umjesto fašističkog saveznika, predstavio se svijetu kao neutralni vođa koji je “spasio Španiju od užasa svjetskog rata”.
U tom preobražaju presudnu ulogu odigrala je religija. Katolicizam je postao ideološki štit i diplomatska valuta. Franco je tvrdio da brani “hrišćanski Zapad” od komunizma, pa je čak i antifašistička propaganda pretvorena u hvalospjeve “katoličkoj civilizaciji”. Njegov najvjerniji saradnik Luis Carrero Blanco 1945. je zapisao: “Naše oružje su katolicizam, antikomunizam i geografski položaj.”
U svijetu u kojem su svi evropski fašisti skončali na vješalima ili u egzilu, dvojica diktatora s Iberskog poluotoka preživjela su sve oluje. Franco i Salazar bili su, kako piše Casanova, “dvije strane iste medalje”: katolički autokrati koji su u isto vrijeme prezirali modernu demokratiju i strahovali jedan od pada drugog.
Zbliženi su nakon 1939. kada su potpisali Pakt o prijateljstvu i nenapadanju. Sastajali su se sedam puta, najčešće uz granicu, razgovarajući na španskom. Odnosi su bili hladni, ali neophodni, obojica su vjerovala da bi njihovi režimi propali ako bi onaj drugi bio srušen. Ipak, 1960-ih Salazar je shvatio da mu Franco više ne koristi: Španija se otvarala prema SAD-u i Zapadu, dok je Portugal tonuo u kolonijalne ratove u Africi. Njihova posljednja zajednička fotografija datira iz 1963, kada su već postali arhaične figure u svijetu koji se mijenjao.
Izolacija koja je pogodila Francovu Španiju nakon 1945. bila je gotovo potpuna. Nije bio pozvan u Ujedinjene nacije, evropske sile su ga izopćile, a čak su i Vatikan i Južna Amerika izražavali rezerve. Sve se promijenilo s početkom Hladnog rata. Kada je u junu 1950. izbio rat u Koreji, Washington je ponovo otkrio vrijednost “antikomunističkog bastiona” na jugu Evrope.
Već 1951. u Madrid je stigao admiral Forrest Sherman, šef američke mornarice, kako bi razgovarao o zajedničkoj odbrani Mediterana. Franco mu je ponudio sve što je tražio, baze, teritorij, logistiku, u zamjenu za finansijsku i vojnu pomoć. U septembru 1953. potpisani su “pakti o odbrani i saradnji” kojima je Španija dobila 1,6 milijardi dolara kredita i vojnu modernizaciju, dok su Amerikanci izgradili četiri strateške baze: Torrejón, Rota, Morón i Zaragozu.
“U krajnjem slučaju, ako ne dobijete ono što tražite, potpišite ono što vam stave pred oči. Nama je sporazum potreban”, rekao je Franco svojim pregovaračima. Tim riječima predao je dio španske suverenosti, ali zauzvrat dobio međunarodno priznanje koje mu je bilo važnije od svega.
Od 1953. do 1975. američka podrška bila je ključ opstanka režima. Washington je zatvarao oči pred represijom, cenzurom i političkim zatvorima, a zauzvrat dobio stabilnog saveznika u jugozapadnoj Evropi. Tri američka predsjednika, Dwight Eisenhower, Richard Nixon i Gerald Ford, posjetila su Madrid tokom Francove vladavine, svaki mu odajući simbolično priznanje koje su mu evropske demokratije uskraćivale.
Eisenhowerov dolazak 1959. označio je prekretnicu. Bio je to prvi posjet šefa jedne zapadne demokratije Španiji nakon Građanskog rata. Fotografije s tog susreta, američki general i španski Caudillo u srdačnom stisku ruke, bile su propagandni trijumf za režim. Franco je tada navodno rekao: “Napokon sam dobio Građanski rat.”
Nixon je došao 1970, a Ford u maju 1975, samo šest mjeseci prije diktatorove smrti. Američki investicioni kapital je u međuvremenu preplavio Španiju, ubrzavši ekonomski rast, ali i učvrstivši sistem koji se temeljio na vojnoj, vjerskoj i političkoj lojalnosti.
Uprkos međunarodnom priznanju, Franco je ostao izolovan u ideološkom smislu. Nije imao karizmu Mussolinija ni zločinačku ambiciju Hitlera, ali je imao izvanredan instinkt za preživljavanje. Sposoban da u svakom historijskom preokretu pronađe novu legitimaciju, od fašizma do katolicizma, od neutralnosti do antikomunizma, on je svoje saveznike mijenjao kao uniforme.
U decenijama nakon 1953. njegova propaganda uvjeravala je Špance da im je “oslobodio zemlju od rata” i “sačuvao mir”, dok je u zatvorima truhnulo na hiljade političkih protivnika, a siromaštvo i represija oblikovali svakodnevicu. Ipak, Zapad ga je tretirao kao partnera.
Na njegovoj sahrani, 23. novembra 1975. godine, gotovo nijedna evropska demokratija nije poslala predstavnike. Iznimke su bili kralj Husein od Jordana, princ Ranier od Monaka, Imelda Marcos i, naravno, general Augusto Pinochet, čija se siva vojna kabanica isticala u masi. Sjedinjene Države su poslale potpredsjednika Nelsona Rockefellera, koji je izjavio: “Španija će imati čvrsto prijateljstvo i podršku SAD-a u novom razdoblju svoje duge povijesti.”
Franco nije bio osvajač ni ideolog globalnog pokreta poput Hitlera, Mussolinija ili Staljina. Bio je oportunista, nacionalista i vođa koji je znao da preživi zahvaljujući geopolitičkim ciklusima. U ratu ga je održavala podrška fašista; u miru zaštita Amerikanaca.
Čak su i britanski obavještajci tokom rata plaćali njegove generale da bi Španija ostala “neutralna”. Nakon 1945. postao je parija, ali s početkom Hladnog rata ponovo je postao koristan. “Bolje Franco nego komunizam”, bio je nepisani moto zapadnih vlada. Ta pragmatičnost omogućila mu je da nadživi sve saveznike i neprijatelje, pretvorivši Španiju u paradoks: zemlju bez slobode, ali s međunarodnim ugledom.
Franco je vješto gradio mit o sebi kao “spasitelju nacije”. Njegova propaganda učinila je da mnogi Španci vjeruju kako im je “poklonio mir” i “sačuvao ih od komunizma”. U stvarnosti, preživio je jer je znao pretvoriti svaku globalnu prijetnju u domaću prednost: Hitlerovu pomoć u oružje, Crkvu u moralni autoritet, a Ameriku u štit.
Bez tih vanjskih oslonaca, Francova Španija bi teško izdržala. Njegova diktatura bila je zavisna od drugih, od nacističkih aviona do američkih baza, od Vatikanskih blagoslova do kredita iz Washingtona. Bio je “diktator zavisan”, ali i majstor prilagodbe.
Smrt Caudilla 20. novembra 1975. otvorila je novu epohu, ali ne i zaborav. Demokratska tranzicija koja je uslijedila temeljila se na prešutnom dogovoru da se o prošlosti ne govori. Tek posljednjih godina, pod pritiskom javnosti, Španija je počela uklanjati simbole diktature, ekshumirati masovne grobnice i revidirati službene narative.
Pedeset godina poslije, pitanje ostaje: kako je moguće da je jedan diktator, koji je započeo kao provincijski general, preživio pad svih režima s kojima se poistovjećivao? Casanova daje jednostavan, ali porazan odgovor: “Franco je znao biti koristan. Najprije Hitleru, zatim Vatikanu, pa Americi. I svaka od tih sila uzvratila mu je šutnjom.”
Francisco Franco nije samo poglavlje španske historije, nego ogledalo evropskog licemjerja. Njegov režim je dokaz da autoritarizam može preživjeti ne zahvaljujući snazi ideje, već zahvaljujući spremnosti svijeta da zaboravi dokle god je diktator “na pravoj strani”.
U španskim udžbenicima danas piše da je Franco “vladao u izolaciji”. Ali ta izolacija nikada nije bila potpuna. Od Hendaye do Washingtona, njegova vlast bila je održavana tuđim rukama i tuđim interesima. Njegova moć bila je, u konačnici, proizvod jednog stoljeća u kojem su se principi često žrtvovali zbog “reda”, a sloboda zbog “stabilnosti”.
IZVOR: Historia y Vida
